डिजिटल साक्षरता र साइबर साक्षरता – नेपालमा अवस्था, चुनौती र भविष्य!

डिजिटल साक्षरता र साइबर साक्षरता – नेपालमा अवस्था, चुनौती र भविष्य

१. डिजिटल साक्षरता (Digital Literacy) के हो?

डिजिटल साक्षरता भनेको सूचना प्रविधिको सही प्रयोग गर्ने क्षमता हो। यसमा कम्प्युटर, इन्टरनेट, स्मार्टफोन, डिजिटल उपकरण, सफ्टवेयर तथा अनलाइन स्रोतहरूको प्रयोग गर्ने ज्ञान समावेश हुन्छ।

नेपालमा डिजिटल साक्षरताको अवस्था

नेपालमा स्मार्टफोन प्रयोगकर्ता ७०% भन्दा बढी भए पनि प्रभावकारी डिजिटल साक्षरता अझै कम छ।

बैंकिङ सेवा, सरकारी ई-सेवा, डिजिटल भुक्तानी प्रणाली (eSewa, Khalti) को प्रयोग बढ्दै गएको छ।

ग्रामीण क्षेत्रका मानिसहरू अझै डिजिटल माध्यम प्रयोग गर्न हिच्किचाउँछन्।

डिजिटल साक्षरता बढाउन चुनौतीहरू

शिक्षा प्रणालीमा डिजिटल साक्षरता अझै पनि प्राथमिकता छैन।

ग्रामीण क्षेत्रका नागरिकलाई इन्टरनेट पहुँच महँगो पर्न जान्छ।

साइबर सुरक्षासम्बन्धी ज्ञानको अभाव।

२. साइबर साक्षरता (Cyber Literacy) के हो?

साइबर साक्षरता भनेको इन्टरनेट तथा डिजिटल प्रणालीको सुरक्षित प्रयोग सम्बन्धी ज्ञान हो। यसमा डाटा सुरक्षाको उपाय, अनलाइन ठगीबाट जोगिने तरिका, गोपनीयता नीति (privacy policy) आदिको ज्ञान पर्दछ।

नेपालमा साइबर साक्षरताको अवस्था

साइबर अपराधको दर बढ्दो छ, तर अधिकांश प्रयोगकर्ताहरूलाई साइबर सुरक्षा सम्बन्धी आधारभूत जानकारी छैन।

अनलाइन ठगी, बैंकिङ फ्रड, फिसिङ आक्रमण, तथा सामाजिक सञ्जाल दुरुपयोग सामान्य बन्दै गएको छ।

नेपाल सरकारद्वारा साइबर सुरक्षा नीति २०८० ल्याइए पनि प्रभावकारी कार्यान्वयन चुनौतीपूर्ण छ।

साइबर साक्षरता बढाउन चुनौतीहरू

साइबर अपराध सम्बन्धी कानुनी जागरुकता न्यून।

डिजिटल सेवा प्रदायकहरूले प्रयोगकर्तालाई पर्याप्त सुरक्षा सचेतना नदिने।

साइबर अपराध अनुसन्धानका लागि प्रविधिको सीमितता।

३. नेपालमा डिजिटल र साइबर साक्षरता अभिवृद्धि गर्न आवश्यक कदमहरू

✔ विद्यालय तथा विश्वविद्यालय तहमा डिजिटल तथा साइबर साक्षरतासम्बन्धी पाठ्यक्रम समावेश गर्ने।

✔ स्थानीय तह, बैंकहरू, तथा अनलाइन प्लेटफर्महरूले साइबर सुरक्षासम्बन्धी प्रशिक्षण अभियान सञ्चालन गर्ने।

✔ सुरक्षित डिजिटल सेवा प्रयोग गर्न सरकारी तथा निजी क्षेत्रको सहकार्य आवश्यक पर्ने।

✔ साइबर अपराध नियन्त्रणका लागि साइबर कानुनलाई कडाइका साथ कार्यान्वयन गर्ने।

नेपालमा डिजिटल साक्षरता तथा साइबर साक्षरता अभिवृद्धि गर्न सरकारले मात्र होइन, नागरिक तहबाट पनि सचेतना आवश्यक छ। सुरक्षित डिजिटल भविष्यमै समृद्ध नेपाल सम्भव छ।