İnsanlar başlarına gələn işlərlə bağlı “fəlsəfi” davrandıqlarını deyəndə stoiklərin müddəalarını təkrarlayırlar. “Stoik” (və ya “Stoaçı”) sözü Afinada filosofların toplaşdıqları, şəkillərlə bəzədilmiş bir eyvan olan “Stoa” sözündən yaranıbdır. Ümumi baxsaq stoizm, qədim Yunanıstanda ortaya çıxmış və daha sonra Roma İmperiyasında geniş yayılmış bir fəlsəfi məktəbdir. Təkcə antik dövrdə deyil, həm də müasir dövrdə böyük maraq doğuran stoizm, həm fəlsəfi, həm də elmi baxımdan dəyərli təlimlər təqdim edir. Stoiklər öz mental nəzarət düşüncələrinə görə xüsusilə məşhur idilər. Onların fəlsəfəsinin əsasını “Biz yalnız dəyişə biləcəyimiz şeylərə görə narahat olmalıyıq. Yerdə qalan heç nə bizi narahat etməməlidir” düşüncəsini təşkil edirdi. Skeptiklər kimi, onların da məqsədi zehni tarazlıq idi. Hətta sevdikləri insanların vəfatı kimi tragik məqamlarda da stoiklər sarsılmırdılar. Çox zaman baş verən hadisələr bizim nəzarətimizdən çıxsa da, onlarla necə münasibət bəsləməmiz məhz özümüzdən asılı olur. Stoiklər emosiyaların sağlam düşüncəni və məntiqi dumanlandırdığına inanırdılar. Odur ki, biz onları, sadəcə, nəzakətdə saxlamalı deyil, bacardıqca ixtisar eləməliydik.

Tarixi kökən və əsas simvolar

Stoizmin banisi Sitiyalı Zenon (E.ə 334-262) hesab edilir. Zenonun ardınca Kleantes və Xrisippos kimi filosoflar stoizmin əsas doktrinalarını formalaşdırmışlar. Roma stoizminin ən tanınmış nümayəndələri isə Seneka, Epiktet və Mark Avreli olmuşlar. Onların əsərləri, stoizmin praktik tərəflərini və gündəlik həyatda necə tətbiq edilə biləcəyini izah edən dəyərli mənbələrdir.

Fəlsəfi əsaslar

Stoizmin fəlsəfi sistemi üç əsas sahəyə bölünür: məntiq, fizika və etika. Bu sahələr bir-biri ilə sıx əlaqədədir və stoist fəlsəfənin tam bir təsvirini təşkil edir.

Məntiq

Stoiklər üçün məntiq, düzgün düşünmə və mühakimə yürütmə qabiliyyətini inkişaf etdirmək üçün vacib bir vasitədir. Stoist məntiq, dialektika və ritorika kimi sahələri əhatə edir. Düzgün düşünmə qabiliyyəti, dünyanı anlamaq və doğru qərarlar qəbul etmək üçün əsas şərtdir.

Fizika

Stoist fizika, kainatın təbiətini, onun nizamını və idarəetmə prinsiplərini araşdırır. Stoiklər, kainatın rasionallığa və təbii qanunlara əsaslandığına inanırdılar. Onlar üçün kainat, Logos (ağıl, məntiq) adlandırılan universal bir ağıl tərəfindən idarə olunur. Bu, hər şeyin bir məqsədə xidmət etdiyi və təsadüfün rolunun minimal olduğu bir dünya təsəvvürü deməkdir.

Etika

Stoizmin ən önəmli sahəsi etikadır. Stoist etika, xoşbəxt və mənalı bir həyatın necə yaşanılacağını araşdırır. Stoiklər üçün xeyir yalnız fəzilətdir (yun. arete). Fəzilət, ağıl, ədalət, cəsarət və təmkinlik kimi keyfiyyətləri əhatə edir. Stoizmdə pislik isə fəzilətin əksidir, yəni vice. Xarici amillər - sərvət, sağlamlıq, şöhrət və s. - stoiklər üçün nə xeyir, nə də pislikdir, onlar neytral (yun. adiaphora) hesab olunurlar.

Əsas prinsiplər və təlimlər

Stoizmin etik təlimləri bir sıra əsas prinsiplərə əsaslanır:

Nəzarət dikotomiyası*

Stoizmin ən məşhur prinsiplərindən biri "nəzarət dikotomiyasıdır". Bu prinsipə görə, həyatda bəzi şeylər nəzarətimizdədir (düşüncələrimiz, dəyərlərimiz, hərəkətlərimiz) və bəzi şeylər nəzarətimizdə deyil (xarici hadisələr, başqalarının fikirləri, sağlamlığımız və s.). Stoiklər, diqqətimizi yalnız nəzarətimizdə olan şeylərə yönəltməyi, nəzarətimizdə olmayan şeylər üçün isə narahat olmamağı tövsiyə edirlər. Bu prinsip, psixoloji sağlamlığı qorumaq və emosional tarazlığı təmin etmək üçün çox vacibdir.

\Dikotomiya* — bir bütövün iki zidd, bir-birini istisna edən hissəyə bölünməsi deməkdir. Yunanca "dicha" (iki hissəyə) və "tome" (kəsmək) sözlərindən yaranıb.

Təbiətə uyğun yaşamaq

Stoiklər üçün ideal həyat, "təbiətə uyğun yaşamaqdır". Bu, həm insan təbiətinə, həm də ümumi kainat təbiətinə uyğun yaşamağı nəzərdə tutur. İnsan təbiətinə uyğun yaşamaq, rasionallığı və fəzilətləri inkişaf etdirmək deməkdir. Kainat təbiətinə uyğun yaşamaq isə, kainatın qanunlarına tabe olmaq, hadisələri qəbul etmək və dəyişməyən şeylərə qarşı müqavimət göstərməmək deməkdir.

Fəzilətlərə fokuslanma

Stoizm, həyatda əsas məqsədin fəzilətləri inkişaf etdirmək olduğunu təbliğ edir. Stoiklərə görə, əsl xoşbəxtlik və məmnunluq yalnız fəzilətli yaşamaqla əldə edilə bilər. Fəzilətlər, insan xarakterinin mükəmməlliyini təmsil edir və insanın ən yüksək potensialını reallaşdırmağa kömək edir.

Emosional Sakitlik (Ataraxia)

Stoizmin məqsədlərindən biri də emosional sakitliyə nail olmaqdır. Stoiklər, güclü və dağıdıcı emosiyaların (qəzəb, qorxu, kədər və s.) düşüncənin düzgün işləməsinə mane olduğunu və xoşbəxt həyata əngəl törətdiyini hesab edirlər. Emosional sakitliyə nail olmaq üçün stoiklər, rasional düşünməyi, nəzarət dikotomiyasını tətbiq etməyi və fəzilətlərə fokuslanmağı tövsiyə edirlər.

Elmi perspektivlər və müasir relevanlıq*

Stoizmin prinsipləri, müasir psixologiya və elmi araşdırmalarla da səsləşir. Xüsusilə, Koqnitiv-Davranış Terapiyası (KDT) stoizmin fəlsəfi əsaslarına yaxın bir terapiya metodu kimi qəbul edilir. KDT, insanların emosional problemlərinin səbəbinin hadisələr deyil, hadisələrə dair düşüncələr olduğunu vurğulayır. Bu fikir, stoizmin "bizi narahat edən şeylər onlar deyil, onlara dair fikirlərimizdir" prinsipi ilə tamamilə uyğun gəlir. Elmi araşdırmalar göstərir ki, stoizmin prinsipləri streslə mübarizə, emosional davamlılığı artırma və psixoloji rifahı yaxşılaşdırmaq üçün effektiv vasitələr ola bilər. Məsələn, nəzarət dikotomiyası prinsipi, narahatlıq və stress səviyyəsini azaltmağa kömək edə bilər, çünki diqqəti nəzarət edilə bilən amillərə yönəltməklə, insan özünü daha güclü və daha az çarəsiz hiss edir. Bundan əlavə, stoizmin fəzilətlərə fokuslanması, etik liderlik, komanda işi və şəxsi inkişaf sahələrində də müsbət təsirlərə malik ola bilər. Stoist fəzilətlər - ədalət, cəsarət, təmkinlik və ağıl - həm fərdi, həm də sosial səviyyədə harmoniyanı və rifahı təmin etmək üçün vacib keyfiyyətlərdir.

\Relevan* — bir şeyin mövzuya, vəziyyətə və ya kontekstə uyğun, əlaqəli və ya əhəmiyyətli olması deməkdir.

Tənqidlər və Məhdudiyyətlər

Stoizm, bir çox müsbət aspektləri ilə yanaşı, bəzi tənqidlərlə də qarşılaşmışdır. Bəzi tənqidçilər, stoizmin həddindən artıq rasional və emosiyalara qarşı soyuq bir fəlsəfə olduğunu iddia edirlər. Onlar, stoizmin emosiyaların insan həyatında əhəmiyyətini azaltdığını və hətta inkar etdiyini irəli sürürlər. Halbuki, stoiklər emosiyaların tamamilə aradan qaldırılmasını deyil, onların rasional düşüncə ilə idarə olunmasını və konstruktiv şəkildə yönləndirilməsini təbliğ edirlər. Başqa bir tənqid isə stoizmin passivlik və taleyə təslimiyyət fəlsəfəsi olmasıdır. Bəzi tənqidçilər, stoizmin "nəzarətimizdə olmayan şeylərə narahat olmamaq" prinsipinin insanları apatiya və fəaliyyətsizliyə sürükləyə biləcəyini iddia edirlər. Lakin, stoiklər passivliyi deyil, əksinə fəzilətli hərəkəti və cəmiyyətə faydalı olmağı təşviq edirlər. Onlar üçün fəzilət, təkcə daxili bir keyfiyyət deyil, həm də xarici dünyada aktiv şəkildə ifadə edilməlidir.

Epiktet

Kimdir

Epiktet, təxminən 50-ci ildə Frigiyada (müasir Türkiyə ərazisi) Hierapolis şəhərində dünyaya gəlmişdir və təxminən 135-ci ildə Nikopol şəhərində vəfat etmişdir. Onun həyatı, köləlikdən fəlsəfi müdriklik zirvəsinə yüksəlişin heyrətamiz bir nümunəsidir. Epiktetin həyat yolu və fəlsəfi təlimləri, stoa fəlsəfəsinin əsas prinsiplərini anlamaq və tətbiq etmək baxımından çox dəyərlidir. Epiktet, kölə kimi dünyaya gəlmişdir. Onun adı yunan dilində "əldə edilmiş", "qazanılmış" mənasını verir ki, bu da onun kölə statusunu göstərir. Anası haqqında məlumat olmasa da, atasının da kölə olduğu güman edilir. Gənc yaşlarında Epiktet, Epafroditus adlı zəngin bir saray adamının köləsi olmuşdur. Epafroditus, Roma İmperatoru Neronun katibi və azad edilmiş bir kölə idi.

Həyatı

Epafroditusun evində Epiktet, fəlsəfəyə maraq göstərməyə başlamışdır. Epafroditusun icazəsi ilə stoa filosofu Musonius Rufusun dərslərinə qatılmışdır. Musonius Rufusun təsiri Epiktetə dərin olmuşdur. Rufusun sadə həyat tərzi, fəzilətə vurğu etməsi və rasional düşünməyə təşviqi Epiktetin fəlsəfi görüşlərinin formalaşmasında əsas rol oynamışdır. Maraqlı bir fakt da var ki, Epiktet uşaqlıqda xəstə idi və bir ayağı topal olmuşdur. Rəvayətə görə, Epafroditus bir dəfə Epiktetin ayağını əyərək sındırmışdır. Epiktet isə heç bir reaksiya vermədən sadəcə demişdir: "Bilirdim ki, bunu edəcəksən". Bu hadisə, Epiktetin stoa fəlsəfəsinin əsas prinsiplərindən biri olan nəzarət dikotomiyasını (nəzarətimizdə olan və olmayan şeylər) erkən yaşlarından dərk etdiyini göstərir.

Azad edilməsi və fəlsəfi karyerası

Epiktet, bir müddət sonra, ehtimal ki, İmperator Neronun ölümündən sonra (68-ci ildə) azad edilmişdir. Azad edildikdən sonra Romada yaşamış və fəlsəfə dərsləri verməyə başlamışdır. Onun dərsləri böyük maraqla qarşılanmış və çoxlu tələbə toplamışdır. Epiktet, yazılı əsərlər qoymamışdır. Onun təlimləri, tələbəsi Arrian tərəfindən qeydə alınmış və "Disertasiyalar" ("Diatribai") və "Enxiridion" ("Praktika kitabı") adı ilə günümüzə qədər gəlib çatmışdır. "Enxiridion", stoa fəlsəfəsinin əsas prinsiplərini qısa və praktik formada təqdim edən bir əsərdir və stoizmlə maraqlananlar üçün əsas mənbələrdən biri hesab olunur.

Nikopol məktəbi və sonrakı həyatı

94-cü ildə İmperator Domisian, Romada fəlsəfə dərslərini qadağan etdikdə, Epiktet Romadan Nikopol şəhərinə (müasir Yunanıstan ərazisi) köçmüşdür. Nikopolda öz fəlsəfə məktəbini qurmuş və ömrünün sonuna qədər burada dərs vermişdir. Nikopol məktəbi, stoa fəlsəfəsinin mərkəzlərindən birinə çevrilmişdir. Epiktet, sadə və asketik bir həyat tərzi sürmüşdür. Evlənməmişdir və çox az maddi mülkiyyətə sahib olmuşdur. Onun üçün əsas dəyər, fəzilətli yaşamaq və başqalarına fəlsəfi müdriklik öyrətmək olmuşdur. Epiktet, təxminən 85 yaşında Nikopolda vəfat etmişdir.

Fəlsəfi təlimləri və əhəmiyyəti

Epiktetin fəlsəfəsi, stoa fəlsəfəsinin etik prinsiplərini praktik və tətbiqi bir şəkildə təqdim edir. Onun təlimləri, xoşbəxt və mənalı bir həyatın necə yaşanılacağını, əziyyətlərə necə dözüləcəyini və emosional tarazlığı necə qorunacağını izah edir. Epiktetin əsas fəlsəfi prinsipləri aşağıdakılardır: nəzarət dikotomiyası, xarici amillərə etinasızlıq (Adiaphora), təbiətə uyğun yaşamaq, emosional sakitlik (Ataraxia). Onun təlimində ağrı-acının öhdəsindən gəlmək üçün praktiki məsləhətlər də mövcuddur. Bunu belə ifadə etmişdi: “Düşüncələr bizim özümüzdən asılıdır”. Bu fəlsəfə Vyetnam müharibəsi zamanı Şimali Vyetnam üzərində vurulmuş hərbi pilot Ceyms B. Stokdeyli də ruhlandırmışdır. Stokdeyl əsirlikdə bir neçə dəfə işgəncələrə məruz qalmışdı. Kollecdə öyrəndiyi Epiktet fəlsəfəsi sayəsində o, diri qalmağı bacarmışdı. Paraşütlə düşmən ərazisinə endiyi zaman nə baş verməsindən asılı olmayaraq, o, möhkəm dayanmağa qərarlıydı. Buna nail olmasaydı, onun özünə də təsir etməsi mümkün olmayacaqdı. Çoxlarını məhv edən ağır işgəncələrə və tənhalığa sinə gərməkdə Stoiklik fəlsəfəsi ona kömək etmişdi.

Mark Tulli Siseron

Kimdir

Mark Tulli Siseron, e.ə. 106-cı il yanvarın 3-də Arpinum şəhərində (müasir İtaliya ərazisi) anadan olmuş və e.ə. 43-cü il dekabrın 7-də Formia yaxınlığında öldürülmüşdür. O, Roma Respublikasının son illərində siyasi və intellektual həyatda mühüm rol oynamışdır. Siseron, natiqlik, fəlsəfə, və siyasət sahələrindəki uğurları ilə tanınır.

Həyatı

Erkən həyatı və təhsili

Siseron, zadəgan olmayan, lakin varlı bir ailədən gəlirdi. Atası, Mark Tulli Siseron (böyük), varlı bir mülkədar idi və oğullarının Roma elitasına daxil olması üçün yaxşı təhsil almalarına önəm verirdi. Siseron, erkən yaşlarından natiqlik və fəlsəfəyə maraq göstərmişdir. Gənc Siseron, qardaşı Kvintusla birlikdə təhsil almaq üçün Romaya göndərilmişdir. Burada ən yaxşı müəllimlərdən dərs almış, yunan və roma ədəbiyyatı, ritorika, və fəlsəfə ilə yaxından tanış olmuşdur. Onun müəllimləri arasında məşhur natiqlər Mark Antoni və Lusi Krassus da var idi. Siseron, xüsusilə ritorika sahəsində böyük istedad nümayiş etdirmişdir. Təhsilini daha da təkmilləşdirmək üçün Siseron, e.ə. 79-77-ci illərdə Yunanıstana səyahət etmişdir. Afinada fəlsəfə dərsləri almış, məşhur filosofların, o cümlədən Antioxi və Fedrusun yanında təhsil almışdır. O, həmçinin Rodos adasında məşhur ritorika ustası Apollonius Molondan dərs almışdır. Yunanıstanda aldığı təhsil, Siseronun fəlsəfi və ritorik düşüncələrinin formalaşmasında böyük rol oynamışdır.

Siyasi karyerası

Siseronun siyasi karyerası, Roma Respublikasının ən çətin və qarışıq dövrlərində inkişaf etmişdir. O, hüquqşünas, senator, konsul və natiq kimi müxtəlif vəzifələrdə çalışmışdır. Siseron, e.ə. 75-ci ildə kvestor seçilərək siyasi karyerasına başlamışdır. Siciliyada xidmət etdikdən sonra Romaya qayıtmış və məhkəmə natiqi kimi şöhrət qazanmışdır. Onun ən məşhur erkən işlərindən biri, e.ə. 70-ci ildə Siciliya qubernatoru Verresə qarşı irəli sürdüyü ittihamdır. Siseronun bu məhkəmədəki parlaq çıxışları, onu Roma natiqləri arasında önə çıxarmışdır.

Konsulluq və Katalina suiqəsdi

Siseronun siyasi karyerasının zirvəsi, e.ə. 63-cü ildə konsul seçilməsi oldu. Həmin il, Roma tarixində çox mühüm bir hadisə baş verdi – Katalina suiqəsdi. Senat üzvü olan Lusi Sergi Katalina, dövlət çevrilişi etmək üçün planlar qurmuşdu. Siseron, konsul kimi bu suiqəsdi aşkar etmiş və qətiyyətlə yatırmışdır. Katalina və tərəfdarlarını məhkəməyə çıxararaq edam etdirmişdir. Bu hadisə, Siseronun şöhrətini daha da artırmışdır, lakin eyni zamanda ona güclü düşmənlər də qazandırmışdır.

Sürgün və qayıdış

Katalina suiqəsdindən sonra Siseronun nüfuzu yüksəlsə də, siyasi vəziyyət dəyişməyə başlamışdır. Sezar, Pompey və Krassdan ibarət Birinci Triumviratın güclənməsi, Siseronun siyasi mövqeyini zəiflətmişdir. E.ə. 58-ci ildə, Siseron, Katalinanın tərəfdarlarını qanunsuz edam etdirdiyi ittihamı ilə sürgünə göndərilmişdir. Sürgün dövrü Siseron üçün çox çətin olmuşdur. Lakin, e.ə. 57-ci ildə Pompeyin köməyi ilə Romaya qayıda bilmişdir. Siseronun Romaya qayıdışı, siyasi vəziyyəti kökündən dəyişməmişdir. Sezarın gücü artmaqda davam edirdi. E.ə. 49-cu ildə Sezar və Pompey arasında vətəndaş müharibəsi başlamışdır. Siseron, əvvəlcə Pompeyin tərəfini tutsa da, Farsalus döyüşündə Pompeyin məğlubiyyətindən sonra Sezarla barışmaq məcburiyyətində qalmışdır. Sezarın hakimiyyəti dövründə Siseron, siyasi fəaliyyətdən uzaqlaşmış, əsasən fəlsəfə və yazı işləri ilə məşğul olmuşdur. E.ə. 44-cü ildə Sezarın suiqəsd nəticəsində öldürülməsindən sonra Roma siyasətində yeni bir dövr başlamışdır. Siseron, yenidən siyasi arenaya qayıtmış və Mark Antoniya qarşı çıxmışdır. O, Antoniya qarşı yönəlmiş 14 məşhur "Filippika natiqləri" ilə tanınır. Bu natiqlər, Demosthenin Filipp Makedoniyalıya qarşı söylədiyi natiqlərə bənzədiyi üçün bu adı almışdır. Siseron, bu natiqlərində Antoninin tiran olmaq istədiyini və respublikanı məhv etdiyini iddia edirdi.

Fəlsəfi əsərləri

Siyasi karyerası ilə yanaşı, Siseron, fəlsəfə sahəsində də mühüm əsərlər yaratmışdır. O, yunan fəlsəfəsini Roma dünyasına tanıtmış və latın dilində fəlsəfi terminologiyanın yaranmasına böyük töhfə vermişdir. Siseron, əsasən eklektik bir filosof idi, yəni müxtəlif fəlsəfi məktəblərin ideyalarını birləşdirirdi. O, daha çox platonçu, stoaçı, və skeptik düşüncələrdən təsirlənmişdir. "Dövlət haqqında" (De Republica): Platonun "Dövlət" əsərinə bənzər bir əsərdir. Roma dövlətinin ideal formasını və ədalətli dövlətin prinsiplərini araşdırır. "Qanunlar haqqında" (De Legibus): "Dövlət haqqında" əsərinin davamı hesab edilir. Dövlət qanunlarının əsaslarını və təbiət qanunları ilə əlaqəsini müzakirə edir. "Ən yüksək xeyir və pislik haqqında" (De Finibus Bonorum et Malorum): Müxtəlif etik fəlsəfə məktəblərinin (epikurizm, stoizm, akademizm) əsas prinsiplərini müqayisə edir və tənqid edir. Tuskulan söhbətləri" (Tusculanae Disputationes): Ölüm qorxusu, ağrıya dözümlülük, kədərə qarşı mübarizə, və xoşbəxtliyə nail olmaq kimi mövzuları stoaçı perspektivdən araşdırır. "Təbiətin ilahiliyi haqqında" (De Natura Deorum): Tanrıların təbiəti, ilahi təqdir və dinin əsasları haqqında müxtəlif fəlsəfi fikirləri təqdim edir. "Taleyin qabaqcadan müəyyən edilməsi haqqında" (De Fato): Azad iradə və determinizm problemi ilə məşğul olur. "Yaşlılıq haqqında" (De Senectute): Yaşlılığın üstünlüklərini və narahatlıqlarını, yaşlılığa pozitiv baxışı təbliğ edir. "Dostluq haqqında" (De Amicitia): Əsl dostluğun təbiətini, dostluğun əhəmiyyətini və dostluq prinsiplərini araşdırır. "Vəzifələr haqqında" (De Officiis): Etik vəzifələri, ədaləti, xeyirxahlığı və dürüstlüyü stoaçı perspektivdən izah edir. Bu əsər, orta əsrlər və intibah dövrlərində çox populyar olmuşdur.

“Ahıllıq” kitabı

Siseron bu kitabda yaşlanmanın dörd əsas problemini müəyyən etmişdi: işləmək çətinləşir, bədən zəifləyir, fiziki həzlər itir, ölüm isə yaxınlaşır. Yaşlanmaq qaçınılmazdır, lakin Siseronun iddia etdiyi kimi, biz bu prosesə necə reaksiya verəcəyimizi məhz özümüz seçə bilərik. Qəbul etməliyik ki, ahıl yaşda geriləmə həyatımızı çətinləşdirməməlidir. Birincisi, yaşlı insanlar daha çox təcrübəyə malik olduqları üçün hər hansı işə daha az vaxt sərf edirlər və daha effektiv davranırlar. Daima idmanla məşğul olduqlarından bədənlərinin zəifləməsini onlar yubada bilərlər. Fiziki həzz bitəndə isə sırf ünsiyyətdən və dostluqdan zövq ala bilərlər ki, bu da insana yetərincə sevinc bəxş eləmək iqtidarındadır. Və ən nəhayət, o, ruhun əbədi yaşadığından əmin idi və yaşlı insanların ölümünə görə narahat olmasını heç uyğun saymırdı. Siseronun düşüncəsinə görə, biz yaşlanmanın təbii proses olması ilə barışmalıyıq və bizim bu prosesə göstərdiyimiz münasibət əsla pessimist xarakter daşımamalıdır.

Seneka

Kimdir

Lucius Annaeus Seneca, təxminən e.ə. 4-cü ildə İspaniyanın Kordova şəhərində anadan olmuş və b.e. 65-ci ildə Romada vəfat etmişdir. Onun həyatı, Roma İmperiyası dövrünün ən mühüm siyasi hadisələri ilə iç-içə keçmişdir. Seneka, həm fəlsəfi düşüncələri, həm də siyasi fəaliyyəti ilə iz qoymuşdur.

Həyatı

Seneka, varlı və nüfuzlu bir ailəyə mənsub idi. Atası, Böyük Seneka (Seneca the Elder) kimi tanınan Lucius Annaeus Seneca, məşhur bir ritorik və yazıçı idi. Seneka gəncliyini Romada keçirmiş və burada ritorika, fəlsəfə və ədəbiyyat sahələrində mükəmməl təhsil almışdır. O, stoa fəlsəfəsinə erkən yaşlarından maraq göstərmiş və Attalus, Sotiyon və Papirius Fabianus kimi stoa filosoflarından dərs almışdır. Seneka, sağlamlığı zəif olsa da, intellektual fəaliyyətə böyük həvəs göstərmişdir.

Misir səyahəti

Seneka gəncliyində vərəm xəstəliyinə tutulmuşdur. Sağlamlığını yaxşılaşdırmaq üçün bacısı ilə birlikdə Misirə səyahət etmiş və təxminən 31-ci ilə qədər burada yaşamışdır. Misirdə olduğu müddətdə yerli mədəniyyəti və fəlsəfəni öyrənmişdir. Bu səyahət, onun düşüncə tərzinə təsir etmişdir.

Siyasi karyerası və sürgün

Seneka, siyasi karyerasına erkən başlamışdır. Təxminən 31-ci ildə Romaya qayıtdıqdan sonra Kvestor vəzifəsinə seçilmişdir. Natiqlik qabiliyyəti və fəlsəfi bilikləri sayəsində tezliklə tanınmışdır.

Kaliquanın qəzəbi

Senekanın siyasi uğurları, İmperator Kaliquanın qısqanclığına səbəb olmuşdur. Rəvayətə görə, Kaliqua Senekanı edam etmək istəmişdir, lakin bir qadının xəbərdarlığı ilə bu fikrindən daşınmışdır, çünki Senekanın onsuz da qısa müddətdə təbii ölüm ilə öləcəyini düşünmüşdür. B.e. 41-ci ildə, İmperator Kladius, Messalina tərəfindən ittiham edilən Senekanı Korsika adasına sürgün etmişdir. Səbəb kimi, Kaliquanın qızının xəyanətində iştirakı göstərilmişdir. Sürgün dövrü, Seneka üçün çətin olsa da, fəlsəfi düşüncələrini inkişaf etdirmək üçün vaxt tapmışdır. Korsikada "Ananın Üzərinə Təsəlli" (Consolatio ad Helviam matrem) və "Polibiyə Təsəlli" (Consolatio ad Polybium) əsərlərini yazmışdır. B.e. 49-cu ildə, Kladiusun ikinci arvadı Aqrippina, Senekanı sürgündən geri çağırmışdır. Aqrippina, oğlu Neronun tərbiyəsi üçün Senekanı müəllim təyin etmişdir. Seneka, Neronun təhsilinə böyük önəm vermiş, onu fəlsəfə, ritorika, və dövlət idarəçiliyi sahələrində yetişdirmişdir. B.e. 54-cü ildə, Neron İmperator olduqdan sonra Seneka, imperiyanın idarə edilməsində mühüm rol oynamışdır. Praetorian Prefekti Burrus ilə birlikdə, Neronun ilk illərində hökuməti idarə etmişlər. Bu dövrdə Roma İmperiyası, nisbi sabitlik və rifah dövrü yaşamışdır. Seneka, Neronun hakimiyyətinin ilk beş ilinin (Quinquennium Neronis) müvəffəqiyyətində böyük rol oynamışdır. O, ədalətli, mülayim və ağıllı bir idarəçilik tərzini təbliğ etmişdir.

Təqaüdə çəkilmə və son illər

Zaman keçdikcə Neronun xarakteri dəyişməyə başlamış və Seneka ilə münasibətləri pisləşmişdir. Neronun tiranlığa doğru getdiyini görən Seneka, b.e. 62-ci ildə siyasi fəaliyyətdən təqaüdə çıxmağa qərar vermişdir. Təqaüdə çıxdıqdan sonra, özünü tamamilə fəlsəfəyə və yazı işlərinə həsr etmişdir. Bu dövrdə, ən məşhur fəlsəfi əsərlərini - "Əxlaqi Məktublar" (Epistulae Morales ad Lucilium) və "Təbiət Araşdırmaları" (Naturales Quaestiones) əsərlərini yazmışdır.

Ölümü

B.e. 65-ci ildə, Neron, Pison suiqəsdində iştirak etdiyi ittihamı ilə Senekanı günahkar elan etmişdir. Suiqəsdə birbaşa iştirakı sübut olunmasa da, Neron Senekanı ölümə məhkum etmişdir. Seneka, stoa fəlsəfəsinə uyğun olaraq, ölüm hökmünü sakitliklə qarşılamış və intihar etməyə qərar vermişdir. Damarlarını kəsərək intihar etmişdir. Onun ölümü, stoa fəlsəfəsinin prinsiplərinə sadiqliyin simvolu kimi qəbul edilmişdir.

Fəlsəfi Təlimləri və Əsərləri

Seneka, stoa fəlsəfəsinin ən görkəmli nümayəndələrindən biridir. Onun fəlsəfəsi, praktik etikaya, yəni yaxşı və fəzilətli bir həyatın necə yaşanılacağına yönəlmişdir. Seneka, stoa prinsiplərini gündəlik həyata tətbiq etməyə çalışmış və əsərlərində bu prinsipləri izah etmişdir. Seneka həyatın faniliyi haqda yazarkən oxşar xəttə sadiq qalmışdı. Demək olar ki, biz heç zaman kiminsə həyatın uzunluğundan şikayətləndiyini eşitmirik. Hər kəs onun hədsiz qısalığından şikayət edir. Görüləcək həddən artıq çox iş var və bu işlərə yetəcək qədər vaxt isə yoxdur. Qədim afinalı Hippokratın sözləri ilə desək: "Həyat qısadır, sənət isə uzun". Ölümlərinin yaxınlaşdığını sezən yaşlı insanlar görmək istədikləri işləri tamamlamaq üçün, adətən, əlavə bir neçə il də möhlət istəyirlər. Əksər hallarda isə iş-işdən keçmiş olur və onlar etmədiklərinə görə kədərlənməyə başlayırlar. Bu məsələdə təbiət çox amansızdır. Məhz başladığımız işi tamamlama mərhələsində ikən ölüm bizləri haqlayır. Seneka isə bu düşüncə ilə razı deyildi. Siseron kimi çoxşaxəli bir insan olan Seneka dram əsəri yazmağa, siyasətçi, filosof və eyni zamanda uğurlu biznesmen olmağa nail olmuşdu. Onun fikrinə görə, problem həyatın qısa olmasında deyildi, çox adamın əlində olan bu zamandan nə qədər ağısız yararlanmasında idi. Onu ən çox düşündürən məsəla isə yenə də həyatın qarşısıalınmaz hadisələrinə göstərdiyimiz münasibət idi. Həyatın qısalığına qəmlənmək əvəzinə, biz ondan mümkün qədər dolğun istifadə etməliyik. O bəzi insanlara minillik ömür verilsəydi belə, onların bunu da hədər edəcəklərindən əmin idi. Və min illik ömrə malik olduqları halda da onlar şikayətlənəcəkdilər. Əslində isə, düzgün seçimlər edəndə mənasız işlərə vaxt itirməyəndə həyat lazımlı işləri görməyə kifayətdir. Bəzi insanlar pul dalınca qaçmağa o qədər aludə olurlar ki, başqa nələrəsə vaxtları qalmır. Başqaları isə vaxtlarının hamısını içkiyə sərf edirlər. "Bunu indi etmək əvəzinə, qocalana kimi gözləyəcəksinizsə, onda da iş-işdən keçəcək" deyə düşünürdü Seneka. Ağ saçların və qırışların peyda olması yaşlı insanın həyatını hansısa faydalı, səmərəli bir işə sərf etməsi anlamına gəlmir. Lakin buna baxmayaraq, bəzi insanlar yanlış olaraq məhz belə düşünürlər. Kimsə gəmiyə minib, yelkənləri açırsa və göyərtədə ora-bura vurnuxursa, bu onun dəniz səyahətinə çıxması mənasına gəlməz. Həyatda da belədir. Nəzarətdən çıxmaq, həyatı necə gəldi yaşamaq, dəyərli işlərlə məşğul olmağa imkan tapmamaq dolğun bir ömür sürmək sayılmaz. Həyatı mənalı yaşamağın bir üstünlüyü də qocaldığınız vaxt xatirələrin sizi kədərləndirməməsidir. Vaxtınızı hədər etsəniz, qocaldığınız zaman geriyə boylananda həyatınızı nələrə sərf etdiyiniz barədə düşünmək istəməyəcəksiniz çünki nə qədər imkanları əlinizdən buraxdığınızın fərqinə varmaq sizə ağrılı gələcək. Nə qədər çox adamın cılız işlərlə məşğul olmasının səbəbini Seneka məhz bunda görürdü -bu isə vaxtını hədər etməkdən yayınmağın bir üsuludur. Stoaçı ideya bir dərviş kimi, yəni başqa insanlardan kənarda yaşamağı tələb edirdi. Onun iddiasına görə, yaşamağın ən məhsuldan yolu fəlsəfəni öyrənməkdir.

Əsas əsərləri

Əxlaqi Məktublar (Epistulae Morales ad Lucilium): Senekanın ən məşhur əsəridir. Dostu Luciliusa yazdığı 124 məktubu ehtiva edir. Bu məktublar, stoa fəlsəfəsinin etik prinsiplərini, gündəlik həyata tətbiqini, və fəzilətli yaşamağın yollarını izah edir. Məktublar, praktik məsləhətlər, düşüncələr və aforizmlər ilə doludur. Təbiət Araşdırmaları (Naturales Quaestiones): Təbiət hadisələrini, kainatı, və fəlsəfi kosmologiyanı araşdıran əsərdir. Seneka, təbiət hadisələrini stoa fəlsəfəsinin prinsipləri ilə izah etməyə çalışmışdır.

Tragediyalar

Seneka, bir sıra tragediya əsəri də yazmışdır. "Medeya", "Fedra", "Oedipus", "Troya Qadınları", "Agamemnon", "Herkules dəlisi" və "Fiyest" kimi əsərləri, Roma tragediya ədəbiyyatının ən mühüm nümunələri hesab olunur. Bu tragediyalar, stoa fəlsəfəsinin etik prinsiplərini və insan təbiətinin zəifliklərini göstərir.

Dialoqlar

Senekanın dialoqları, müxtəlif fəlsəfi mövzuları müzakirə edən əsərlərdir. "Qəzəb Haqqında" (De Ira), "Xoşbəxt Həyat Haqqında" (De Vita Beata), "Sədaqət Haqqında" (De Constantia Sapientis), "Providence Haqqında" (De Providentia), "Boş Vaxt Haqqında" (De Otio), "Ruh Sakitliyi Haqqında" (De Tranquillitate Animi), "Ölümün Alçaldılması Haqqında" (Ad Marciam, De Consolatione) və "Ananın Üzərinə Təsəlli" (Ad Helviam Matrem, De Consolatione) kimi əsərləri, stoa fəlsəfəsinin etik və psixoloji prinsiplərini izah edir.

Təsiri

Seneka, stoa fəlsəfəsinin ən təsirli və populyar filosoflarından biri olmuşdur. Onun əsərləri, antik dövrdən bu günə qədər geniş oxunmuş və təsirli olmuşdur. Senekanın fəlsəfəsi, xüsusilə etik prinsipləri, müasir dövrdə də aktuallığını qoruyur. Onun təlimləri, streslə mübarizə, emosional davamlılığı artırma, çətinliklərlə başa çıxma və mənalı bir həyat yaşamaq üçün praktik və dəyərli vasitələr təqdim edir. Seneka, həmçinin ədəbiyyat sahəsində də böyük təsir göstərmişdir. Onun tragediyaları, sonrakı dövrlərdə bir çox dramaturqa ilham vermişdir. Xüsusilə, İngilis intibah tragediyası, Senekanın tragediyalarından güclü şəkildə təsirlənmişdir. Seneka, stoa fəlsəfəsinin praktik tərəfini önə çəkən, gündəlik həyata tətbiq edilə bilən, və insanlara fəzilətli, sakit, və mənalı bir həyat sürməkdə yol göstərən bir filosof kimi xatırlanır. Onun əsərləri, bu gün də oxucularına ilham verməyə davam edir.