Anselm Canterbury

Kimdir

Anselm Canterbury (latınca Anselmus Cantuariensis) 1033-cü ildə Aosta (indiki İtaliya ərazisi) ərazisində doğulmuşdur. 1109-cu il, Canterbury, İngiltərədə vəfat etmişdir. Peşəsinə gəldiyimiz zaman fəlsəfəçi, teoloq, rahib, Canterbury baş yepiskopu (1093–1109) idi. Əsas sahələri isə ontologiya, teologiya, etik fəlsəfə, idrak nəzəriyyəsidir. Anselm orta əsr xristian fəlsəfəsində bir dönüş nöqtəsidir. O, fəlsəfəni teologiyanın köməkçisi kimi görür, lakin rasional əsaslandırmanın vacibliyini vurğulayır. Onun ideyaları Tomas Akvinalı, Descartes, Leibniz və müasir analitik fəlsəfəçilər tərəfindən də müzakirə olunmuşdur.

Əsas fikirləri və ideyaları

Ontoloji sübut (Tanrının varlığına fəlsəfi sübut)

Anselmin ən məşhur ideyası Tanrının varlığına ontoloji sübutdur. Bu fikir onun Proslogion (latın dilindən tərcümədə “Allahın varlığı haqda mühakimə”) adlı əsərində irəli sürülüb. Sübutun məğzi belədir:

✓ Anselmin Allahın mövcudluğuna dair dəlili və onun tənqid edilməsi məsələsi fəlsəfi sahədə əhəmiyyətli müzakirələrə yol açmışdır. Bu məsələyə yanaşma fərqli fəlsəfi cərəyanlarda müxtəlif şəkildə izah edilmiş və tənqid olunmuşdur. Anselm, Allahın yalnız fikirdə mövcud olduğu deyil, reallıqda da mövcud olması lazım olduğunu irəli sürür. Onun fikrinə görə, Allahın mütləq mövcudluğu, Onun təsəvvür edilə bilən ən böyük və ən qüdrətli varlıq olmasından irəli gəlir. Allahın ən böyük varlıq olması, həm güc, həm də bilik baxımından ən üstün mövqedə yerləşməsi deməkdir. Anselm bu cür bir varlıq təsəvvür edildikdə, bu varlığın reallıqda mövcud olmasının zəruri olduğunu vurğulayır. O, məntiqi olaraq irəli sürür ki, yalnız beynimizdə mövcud olan bir varlıq ən mükəmməl varlıq sayıla bilməz; real olaraq mövcud olan bir varlıq daha mükəmməl, daha qüdrətli olmalıdır. Bu yanaşma, Allahın mövcudluğunu təsəvvür etmək və bu təsəvvürün reallığa çevrilməsi ilə bağlıdır.

✓ Anselm Allahın mövcudluğuna dair dəlilini rəssamın nümunəsindən istifadə edərək izah edir. Rəssam əvvəlcə bir tabloyu təsəvvür edir və sonra onu kətan üzərinə çəkir. Bu vəziyyətdə tablo həm təsəvvürdə, həm də real dünyada mövcud ola bilər. Lakin Anselmə görə, Allah fərqli bir varlıqdır. Allah, bizim təsəvvürlərimizdən fərqli olaraq, mövcudluğu ziddiyyətli sayılmayacaq bir şəkildə təsəvvür edilə bilməz. Əgər Allahın nə olduğunu doğru başa düşürüksə, onda Allahın mövcud olmaması mümkünsüzdür. Anselm burada reallığa aid bir varlığın, yəni Allahın varlığının, təsəvvürdə yalnız mövcud olan şeylərdən daha üstün və mütləq olduğunu vurğulayır.

✓ Anselmin dəlilinə qarşı verilən ən məşhur tənqidi Qaunilo təqdim edir. Qaunilo, Anselmin əsaslandırmasını ideal bir adanın mövcudluğu ilə müqayisə edir. O, təsəvvür edin ki, okeanda heç kimin gedə bilmədiyi bir ada vardır. Bu ada ən mükəmməl və ən zəngin adadır, lakin bu ada yalnız təsəvvürdə mövcuddur. Qaunilo qeyd edir ki, təsəvvür etdiyimiz bir şeyin mövcud olması, onun gerçəkdə mövcud olacağını isbat etmir. Əgər bir adam bu adanın yalnız fikirdə mövcud olduğunu iddia edirsə, bu, reallıqda mövcud olacağına inanmaq üçün kifayət etmir. Qaunilonun fikrincə, Anselmin dəlili Allahın mövcudluğu ilə bağlı, ideal bir adanın mövcudluğuna dair irəli sürülən dəlillə bənzəyir və buna görə də məntiqi olaraq doğru deyil.

✓ Anselm, Qaunilonun tənqidinə cavab olaraq, Allahın fərqli olduğunu vurğulayır. Başqa hər şeyin mükəmməl olmağı mümkündür, lakin Allah hər mənada və hər şeydən mükəmməl olan yeganə varlıqdır. Anselmə görə, Allah yalnız təsəvvür edilə bilən bir varlıq deyil, hər şeydən mükəmməl və mütləq şəkildə mövcud olan bir varlıqdır. Buna görə də Allahın mövcudluğu mütləqdir və bu mövcudluğun inkar edilməsi mümkün deyil. Anselm, reallıqda mövcud olan ən mükəmməl varlığın mövcud olmaması mümkün olmadığını əsaslandırır.

✓ Anselmin dəlili, ilahi mövcudluğu isbat etmək üçün məntiqi bir əsas olaraq görülür. Lakin bu dəlilin fəlsəfi təhlili göstərir ki, Anselmin təqdim etdiyi yanaşma yalnız müəyyən bir məntiqi çərçivəyə uyğun gəlir. Bununla belə, bu yanaşma bəzən fərqli fəlsəfi perspektivlərdən tənqid edilmiş və çoxlarının inandığı "axmaq insanlar yalnız Allahın varlığını inkar edə bilər" fikri, geniş şəkildə qəbul olunmur. Qaunilo kimi fəlsəfi fiqurlar, Anselmin əsaslandırmasının tamamilə doğru olmadığına inanmış və bu yanaşmanın sadəcə bir fikir olaraq qalması lazım olduğunu düşünmüşlər.

✓ Aselmin dəlili, fəlsəfədə mütləq mövcudluq anlayışının və Allahın varlığının isbatına dair ən mühüm fəlsəfi müzakirələrdən birini təşkil edir. Lakin bu dəlil fəlsəfi təhlillərdə həm də zəif tərəflər nümayiş etdirir və onun həqiqət olaraq qəbul edilməsi bir çox fəlsəfi mülahizələrlə çətinləşir. Nəticə olaraq, Anselmin Allahın varlığını isbat etməyə yönəlmiş məntiqi cəhətdən vacib bir yanaşma təklif etdiyi qəbul edilir, amma onun universallığı və etibarlılığı fəlsəfi mübahisələrdə mütləq şəkildə qəbul edilmir.

\==> Bu sübutla Anselm, Tanrının varlığını təcrübəyə və duyulara əsaslanmadan, yalnız düşüncə vasitəsilə sübut etməyə çalışır. Bu, sonradan Descartes və başqaları tərəfindən də müzakirə olunmuşdur.

Fideizm və ratio (inam və ağılın münasibəti)

Anselm inanırdı ki, iman ağlın önündə gəlməlidir (latınca: "fides quaerens intellectum" — yəni "anlamağa can atan iman"). Onun fikrincə: İnsan əvvəlcə iman etməlidir. Sonra iman etdiyi şeyi anlamalı və ağıl ilə dərinləşdirməlidir. Bu yanaşma Augustinusun düşüncələri ilə üst-üstə düşür və xristian teologiyasında mühüm rol oynamışdır.

Ədalət və günah haqqında düşüncələri

Anselm günah, əf, və xilaskar (İsa Məsih) anlayışlarını fəlsəfi cəhətdən əsaslandırmağa çalışmışdır. Cur Deus Homo ("Niyə Tanrı insan oldu?") adlı əsərində belə deyir: İnsan günah işləyərək Tanrıya qarşı borc yaranmasına səbəb olur. Bu borcu yalnız Tanrı bağışlaya bilər, lakin Tanrı ədalətli olduğu üçün borc sadəcə bağışlana bilməz — o ödənməlidir. Bu borcu ödəmək üçün günahsız bir varlıq lazımdır — yəni İsa Məsih. Bu düşüncə xristian xilaskarlıq doktrinasının fəlsəfi əsaslandırması sayılır.

Əsərləri

✓ Monologion – Tanrının varlığına kosmoloji arqumentlərlə sübut.

✓ Proslogion – Ontoloji sübutun əsaslandığı əsər.

✓ Cur Deus Homo – Xilaskarlığın və günahın fəlsəfi əsasları.

✓ De Veritate – Həqiqət anlayışı haqqında.

✓ De Libertate Arbitrii – İradə azadlığı haqqında.

Tomas Akvinas

Kimdir

Tomas Akvinas (həmç. Foma Akvinat və ya Tomas Akvinat, lat. Thomas Aquinas; 1225-1274), İtaliyanın Akvino şəhərində doğulmuş orta əsr filosofu və ilahiyyatçısıdır. O, katolik kilsəsinin ən nüfuzlu teoloqları və filosoflarından biri hesab olunur. Tomas Akvinas, xüsusilə sxolastika fəlsəfəsinin əsas nümayəndələrindən biridir və Aristotelin fəlsəfəsini xristian teologiyası ilə birləşdirən ideyaları ilə məşhurdur. Akvinas, gənc yaşlarında Dominikan ordeninə qoşulmuş və təhsilini Neapolda, Parisdə və Köln şəhərlərində davam etdirmişdir. O, həyatının böyük bir hissəsini kilsənin tədris və təlim sahələrində keçirmiş, dini və fəlsəfi mövzulara dair çoxsaylı əsərlər yazmışdır.

Əsas fikirləri və ideyaları

İman və ağıl arasındakı əlaqə

Tomas Akvinas, imanla ağıl arasında heç bir ziddiyyət olmadığını irəli sürür. O, hər iki sahənin tamamlayıcı olduğunu düşünür. Akvinasın fikrincə, insanın rasionallığı və dini imanını birləşdirərək doğruya yaxınlaşmaq mümkündür. O, ağılın təbiət haqqında məlumat verdiyini, iman isə ilahi həqiqətləri (məsələn, Allahın varlığı) ortaya qoyduğunu vurğulamışdır. Bu, onun "ağıl və iman arasındakı uyğunluq" fikrinin əsasını təşkil edir.

Beş dəlil ilə Allahın varlığının sübutu

Akvinas, Allahın varlığını dəlillərlə sübut etməyə çalışıb. Onun məşhur "Beş Dəlil"i (Cinayətkarın Dəlili) adlı fəlsəfi arqumentləri aşağıdakılardır:

✓ Hər şeyin bir səbəbi olmalıdır. Əgər hər şey öz yerində hərəkət edirsə, deməli, bir başlanğıc var ki, hər şeyi hərəkətə gətirir, bu da Allahdır.

✓ Hər bir şeyin məqsədi və nəzarətçisi olmalıdır. Bu məqsəd və nizama səbəb olan isə Allahdır.

✓ Hər bir şeyin mövcud olmaq üçün bir səbəbi vardır. Bu səbəb isə özlüyündə mövcud olan, varlıqda heç bir səbəbi olmayan Allahdır.

✓ Hər bir şeyin mövcudluğu mümkün ola bilər. Bu cür mümkün varlıqların qaynağı isə mövcud olmaq üçün lazım olan zəruri varlıq, yəni Allahdır.

✓ Dünya və varlıqda olan hər şey mükəmməllikdən nəsə daşıyır. Mükəmməlliyin ən yüksək növü isə Allahdır.

Fəlsəfi təbiətçilik (Naturalizm)

Tomas Akvinas, təbiət haqqında bilik əldə etməyin və təbiət qanunlarına hörmət göstərməyin vacibliyini vurğulamışdır. O, təbiətin rasionallıq və əxlaqla idarə olunmasına inanırdı. Onun təbiətçilik anlayışı, insanın təbiətini və dünyadakı digər varlıqları anlamasını mümkün edən əxlaq və hüquq sahələrinə tətbiq olunmuşdur.

Əxlaq və "Təbiət hüququ"

Akvinasın əxlaq nəzəriyyəsi, "təbiət hüququ" (Natural Law) anlayışına əsaslanır. Onun fikrincə, insan təbiəti, Allahın yaratdığı və təbiətdəki qanunlarla uyğun gələn təbii hüquqları müəyyən edir. Əxlaqi qanunlar, insanın təbiətinin bir hissəsidir və Allahın verdiyi təbiət qanunlarına uyğun olaraq insanların həyatlarını idarə etməlidirlər. Əxlaq, həm də insanlar arasında sosial ədaləti və harmoniya təmin etməyə xidmət edir.

Xeyir və pislik anlayışı

Akvinas, xeyirin və pisliyin təbiətini də izah etməyə çalışıb. Onun fikrincə, xeyir, Allahın və ya təbiətin əsl təməl məqsədinə uyğun hərəkət etməkdir. Pislik isə bu təməl məqsədin pozulmasıdır. Yəni, pislik əslində mövcud olmayan bir şey deyil, Allahın və təbiətin nizamını pozan bir vəziyyətdir.

Tanrı ilə əlaqə və "İlk səbəb"

Akvinas, Tanrının mütləq bir "ilk səbəb" olduğunu müdafiə edirdi. O, hər şeyin bir səbəbə dayandığını qəbul edirdi və bu səbəblərin ardıcıllığını təsvir edərək, əsl ilk səbəbin Tanrı olduğunu irəli sürür. Bu yanaşma, Aristotelin "ilk hərəkət etdirici" anlayışına uyğun olaraq inkişaf etdirilmişdir. Məsələn, bir futbol oyununun təşkilini götürək: Bu oyunun varlığı bir çox səbəblərdən qaynaqlanır, o cümlədən bu oyunu planlayan şəxslər, istifadə olunan materiallar və s. Amma bu məsələnin dərininə enərək soruşaq: Xammalın mövcudluğu nə ilə izah olunur ? Hər bir səbəbin bir səbəbi olmalıdır, bəs bu səbəbin özünü doğuran səbəblər nələrdir ? Bu cür suallar vasitəsilə biz səbəb və nəticə zəncirini geriyə doğru izləyə bilərik. Bu zəncirin sonsuza qədər uzanıb-uzanmadığını soruşa bilərik. Akvinas, səbəb və nəticə zəncirinin sonsuza qədər getməsinin mümkün olmadığına inanırdı. Çünki əgər bu zəncir sonsuz olsa, onda heç bir ilkin səbəb mövcud olmazdı; çünki ilkin səbəb də öz növbəsində başqa bir səbəbə bağlı olardı. Beləliklə, hər bir növbəti səbəbin də öz səbəbi olardı. Akvinasın məntiqinə görə, əgər səbəb və nəticə zənciri sonsuzluğa qədər gedə bilməzsə, o zaman bu zəncirin başlanğıcı kimi bir ilk səbəb olmalıdır. Bu ilkin səbəb, Akvinasın fikrincə, heç bir səbəbə bağlı olmayan bir varlıqdır – yəni, səbəbsiz səbəb. O, bu səbəbsiz səbəbin məhz Allah olduğunu iddia edirdi. Akvinas, bütün mövcudluğun bu səbəbsiz səbəbdən qaynaqlandığını vurğulayır və beləliklə Allahı hər şeyin səbəbsiz səbəbi kimi tanıyır. Zamanla filosoflar bu arqumentlə bağlı müxtəlif mübahisələrə giriblər. Bəzi mütəfəkkirlər, Akvinasın haqlı olduğunu qəbul etsələr də, səbəbsiz səbəbin Allah olmasının mütləqliyini şübhə altına almışlar. Onlar hesab edirdilər ki, səbəbsiz səbəb mütləq güclü olmalı olsa da, bu onun xristian dindarlarının təsvir etdiyi Allah olması mənasına gəlməz. Hətta bəzi hallarda, səbəbsiz səbəb hansısa enerji forması da ola bilər, lakin bu mütləq mənada hər şeyi bilən və yaxşı olan Allah deyil. Başqa bir etiraz isə Akvinasın səbəb və nəticə zəncirinin sonsuzluğa qədər gedə bilməz fikrini qəbul etməməkdir. Kim bilir, bəlkə də bu zəncir həqiqətən də sonsuzluğa qədər uzanır? Kainatdakı hər bir səbəb üçün biz "Bu səbəbi doğuran səbəb nədir?" sualını verə bilərik. Akvinas bu sualları ardıcıl şəkildə verərək, nəticədə "Heç nə, bu səbəbsiz səbəbdir" cavabına gəlinəcəyini düşünürdü. Lakin bu, səbəb və nəticə zəncirinin sonsuzluğu barədə verilən cavabdan daha etibarlı bir izah ola bilməz. Çünki zəncirin sonsuz olma ehtimalı da nəzərə alınmalıdır. Son olaraq, Akvinasın arqumenti, dərin fəlsəfi mübahisələrə yol açmışdır və bu mövzuya dair müxtəlif yanaşmalar hələ də fəlsəfi müzakirələrdə mövcuddur. Səbəbin mütləq bir ilkin səbəbinin olması və bu ilkin səbəbin Allah olması, onun nəzəriyyəsinin əsasını təşkil edir, lakin bu fikrin təbii və ya qeyri-təbii səbəblər ilə müzakirəsi davam etməkdədir.

Təbiət və təbiət olmayan (supranatural) varlıq

Akvinasın fəlsəfəsində təbiət (fiziki dünya) və təbiət olmayan (ilahi və ya supernatural) varlıq arasında fərq qoyulmuşdur. O, dünyadakı təbiət qanunlarının və təbiət hadisələrinin Allah tərəfindən müəyyən edildiyini düşünürdü. Lakin eyni zamanda, insanın Tanrı ilə əlaqəsi yalnız iman və ilahi möcüzələrlə mümkün ola bilər. Akvinas, Tanrının təbiəti bir tərəfdən idarə etdiyini, digər tərəfdən isə təbiətdən kənar olan və insanlar tərəfindən qəbul edilməli olan ilahi hədiyyələri olduğunu müdafiə edirdi.

Əsərləri

✓ Summa Theologiae (Teologiyanın Cəmi) — Onun ən böyük və ən məşhur əsəridir. Xristian doktrinasının sistemli şəkildə izahıdır. Bu əsər Allah, insan, əxlaq, günah, İsa Məsih və başqa bir çox mövzuları əhatə edir. Həmçinin Beş Yol ("Quinque Viae") — Allahın mövcudluğuna dair arqumentlər bu əsərdə yer alır.

✓ Summa contra Gentiles (Qeyri-xristianlara qarşı Summa) — Bu əsərdə Akvinas xristian inancını qeyri-xristian filosof və mütəfəkkirlərə qarşı məntiqi arqumentlərlə müdafiə edir. Fəlsəfi və rasional əsaslarla İslam, Yəhudilik və digər dinlərə qarşı cavablar verir.

✓ Commentaria in Aristotelem (Aristotelə Şərhlər) — Aristotelin müxtəlif əsərlərinə yazdığı şərhlərdir. Akvinas bu əsərlərlə Aristotel fəlsəfəsini xristian düşüncəsinə uyğunlaşdırmağa çalışmışdır. Məsələn. Şərhlər "Metafizika"ya; Şərhlər "Etika"ya; Şərhlər "Fizika"ya

✓ De ente et essentia (Varlıq və Mahiyyət haqqında) — Bu qısa əsərdə Akvinas varlıq və mahiyyət anlayışlarını fərqləndirir və bu mövzuda metafizik təhlil verir. Onun fəlsəfi baxışlarının formalaşmasında əsas rol oynayan əsərlərdən biridir.

✓ De veritate (Həqiqət haqqında) — 29 sual şəklində tərtib olunmuş bu əsər fəlsəfə və ilahiyyat arasında körpü yaratmağa çalışır. Burada ağıl, iradə, Tanrı, biliyin qaynağı kimi mövzularda dərin təhlillər aparılır.

✓ De anima (Ruh haqqında) — İnsanın ruhu, onun təbiəti və Tanrı ilə münasibəti bu əsərdə əsas mövzudur.

✓ Contra errores Graecorum (Yunanların Səhvlərinə qarşı) — Şərqi xristianlarla Roma kilsəsi arasındakı fikir ayrılıqlarına qarşı yazılmışdır.